




























































































Study with the several resources on Docsity
Earn points by helping other students or get them with a premium plan
Prepare for your exams
Study with the several resources on Docsity
Earn points to download
Earn points by helping other students or get them with a premium plan
Community
Ask the community for help and clear up your study doubts
Discover the best universities in your country according to Docsity users
Free resources
Download our free guides on studying techniques, anxiety management strategies, and thesis advice from Docsity tutors
Questions for you with our natural health
Typology: Quizzes
1 / 430
This page cannot be seen from the preview
Don't miss anything!
УЛТТЫК МЕДИЦИНА УНИВЕРСИТЕТ! х
МЕДИЦИНАЛЬЩ БИОЛОГИЯ
ЖЭНЕ ГЕНЕТИКА
♦
2004 жыл
Алгы с е з ............................................................................................ 6
I Б0Л1М. АГЗАЛАРТ1РШ1Л1Г1НЩЖАСУШАЛЫКЖ0НЕ МОЛЕКУЛАЛЫ-ГЕНЕТИКАЛЫК НЕГ13ДЕР
1-тацырып. Медициналык биологияга жэне генетикага мрюпе (Тарасова К,.Л., Бегимбетова Г.А.) ................................ 7 2-тацырып. Жасушаньщ т^кым куалау аппараты. Адам кариотиш (ТунгышбаеваЗ.Б. ) ........................................... 20 3-тацырып. Тукым куалаушылыктьщ молекулалык непздер 1 (Сэрсенова Л .Ц .) ........................................................... 30 4-тацырып. Гендердщ экспрессиясыньщ реттелу 1 (Сэрсенова Л.К,.) ............................................................................ 44 5-тацырып. Жасушалардыц пролиферациясы (кобекм). Жасушалык цикл. Митоз (Нугыманова Н И , Нуралиева У. д .) ......................................... 55 6-тацырып. Кебею. Мейоз (Нугыманова Н И , Нуралиева У.Э.) ......................................... 66 7-тацырып. “Агзалар Т 1 рш ш пнщ жасушалык жэне молекулалы-генетикалык непздерГ бел1М бойынша корытынды сабак (Жаманбаланова М .А .) ............. 77
Эдебиеттер ................................................................................... 79
II Б0Л1М. ЖАЛПЫ ГЕНЕТИКА НЕГ13ДЕР
8-тацырып. Моно- жэне полигигеш белплердщ тукым Куалау зандылыктары (Туигышбаева З.Б.) ............................... 80 9-тацырып. Т1ркес тукым куалау. Пркесу топтары. Кроссинговердщ генетикалык эффектов (Туигышбаева З.Б., Нуртаева К С .) ......................................... 90 10-тацырып. Гендердщ езара эрекеттесук (Элмухамбетова С.К,.) ............................................................... 103 11-тацырып. взгерпш тж (Жумашева Р.Т.) ........................... 114 12-тацырып. “Жалпы генетика непздерГ бел!М 1 бойынша корытынды сабак (Нурпеисова И .К .) ................... 127
Эдебиеттер ................................................................................. 129
13-тацырып. Адамньщтукым куалайтын аурулары. Хромосомдык аурулар (Нуртаева К С ) ................................ 130 14-тацырып. Адамньщтукым куалайтын аурулары. Моногендж жэне полигендж аурулар (Нуртаева К С ) ........................................................................... 144 15-тацырып. Тукым куалайтын ауруларды диагностикалау жэне алдын алу эд1стер1 (Сэрсенова Л. К ) ............................^^155 16-тацырып. Популяциялык генетика (Жумашева Р.Т., Нуралиева У.Э.) ........................................... 182 17-тацырып. Тукым куалайтын аурулар жэне олардьщ зерттеу эдютерк Популяциялык генетика такырыбы бойынша корытынды сабак (Нуртаева К О .... 198
Эдебиеттер .................................................................... ............ 203
IV Б0Л1М. ЖЕКЕ ЖЭНЕ ТАРИХИ ДАМУ
18-тацырып. Онтогенез. Онтогенездеп тукым куалау акпаратыньщ жузеге асырылуы (Элмухамбетова С .К ) ...... 205 19-тацырып. Гомеостаз. Улпалар мен мушелердщ регенерациясы (Тарасова К А ) ................................................ 224 20-тацырып. Омырткалылардьщ ас корыту, тыныс алу жэне кан айналым жуйелершщ эволюциясы (Элмухамбетова С .К ) ......................................... 234 21-тацырып. Омырткалылардьщ жуйке жэне эндокриндж жуйелершщ эволюциясы (Жумашева Р.Т.) ......................... 253 22-тацырып. Омырткалылардьщ зэр шыгару жэне жыныс жуйелершщ эволюциясы (Элмухамбетова С .К ) ................................................................ 270 23-тацырып. Бет суйепнщ эволюциясы (Тунгышбаева З.Б, Нуртаева К С ) ........................................ 278 24-тацырып. Антропогенез (Сэрсенова Л .К ) ....................... 287 25-тацырып. “Жеке жэне тарихи даму” бол 1 М 1 бойынша корытынды сабак (Тарасова К А ) .......................... 303
Эдебиеттер ................................................................................. 307
ллгы свз
Оку куралы Казакстанньщ медициналык жогары оку орындарына арналган медициналык биология жэне генетика бойынша типтж багдарламага сэйкес дайындалган, пэнд1 \с жузшде мецгеруге жэне игеруге багытталган. М атериалдьщ м азмуны келес 1 п ринциптерге н еп зд е л ге н : медициналык багыт, мазмуныныц каз 1 рп б ш м децгешне сэй кестш п , мазмуныныц жуйел1Г1 жэне кисындылыгы, материалды косымша жэне терендетш окуга мумюндж бередь Эр сабак келеа бел1мдерден тирады: взектш п, максаты, бакылау сэдэактары, студент мецгеру1 кажетп теориялык бш м жэне тэж 1 рбиел 1 к дагдылар келем 1 , озшдж жумыс, ситуациялык есептер, такырыпты терендетш окуга арналган непзп жэне косымша эдебиеттер Т131М1. Эр такырыптьщ мундай эд1стемел1к курылымы стуценгп езд 1 пнен б ш м алуга багыттайды. Кафедраныц жумыс шарттарына байланысты сабактардыц узактыгы жэне олардыц саны езгерш туруы мумкш, сондыктан сабактар рет1 корсетшмеген. Эрб1р бел1мн1ц жэне барлык курстыц материалыныц непзп жэне басты максаты медицинаныц жэне денсаулык сактаудьщ каз 1 рг 1 талаптарына сай бш м д 1 дэр1герлж мамандарын дайындау у пин непзп теориялык бш м д 1 жэне тэж1рбиелж дагдыларды окыту болып табылады.
Куандъщов Е.
Тацырып 1. М ЕДИЦИНАЛЬЩ БИОЛОГИЯ Ж Э Н Е ГЕНЕТИКАГА К1Р1СПЕ
Такырыптын езектЫ п (дэйектЫ п): Каз1рп замангы биология эртурл! багыттарда, эаресе молекулалык биология мен генетиканьщ каркынды дамуымен сипатталады. Соцгы жылдары биологияда генетикалык материалдьщ курылымы мен кызметш молекулярлык (нуклеин кышкылдары) децгейде зерттейтш жаца багыт геномика пайда болды. Геномиканыц табысы, адамныц генетикалы к м атериалы ны ц (ДНК) алгашкы курылымын ашу, аурулардыц диагнозы н кою, емдеу, алды н-алу м эселелерж молекулярлы- генетикалык тургыдан, ягни молекулярлык медицина тургысынан шешуге мумкшдж бередк Бул тек тукым куалайтын аурулардыц гана емес, б1ркатар кец тараган мультифакторлык аурулардыц, сонымен катар жукпалы жэне вирустыкаурулар мэселелерш шешуге деулкен жол ашып отыр. Осыган байланысты медицинада жасушаны калыпты жэне патологиялык жагдайларын зерттеуге кеп кецкп болше бастауда. Баскаша айтканда, XXI гасыр медицинасы аурулардыц клиникалык кершгсш зерттеуден гер 1 , клиникагадейшп/жасушалык/ кершютерш зерттеуге кещл коя бастады. Сондыктан болашак дэр1герлер ушш жасушаньщ курылысы мен кызметшщ непздерш бшу кажет.
Сабактыц максаты: 1.Тфшшктщ жасушалык непздерш, жасушалардыц эртурл 1 типтерш (прокариотык жэне эукариоттык), жасушаньщ курылысын (ядро, цитоплазм а, ж асуш алы к мем брана) зерттеу, ес1мд1ктер мен жануарлардьщ жасушалык курылымыныц б1рл1пн корсету. 2.Студенттерд1 каф едраныц т э р т т ережелер1мен, оку шарттарымен жумыс 1 стеу принциптер1мен таныстыру.
гылымды табигаттьщ ерекше кубылысы ретшде белгшеу уцпн енпзген. Сол кезден бастап биология Т 1 р ш ш к ж айы ндагы гылым болып аныкталады. Биологияньщ непзп обьекткп Т 1 р 1 агзалар болып табылады. Т1р1 агзаларды курылымына карай жасушага дешнг 1 жэне жасушалык, агзалар деп беледь Жасушага дешнг / агзаларга вирустар мен фагтар жатады. Олардьщ денеа нуклеин кышкылдары (ДНК немесе РНК) мен оны коршаган акуызды кабыкшадан турады. Вирустар мен фагтар коршаган ол 1 табигатта кристалдык курылым тузш, тек баска Т 1 р 1 агзалардьщ: микроорганизмдердщ, оамд1ктердщ жэне жануарлардьщ жасушаларына енгенде ганат 1 р 1 агзаларга тэн непзп касиеттерд 1 (зат алмасу, кебею жэне т.б.) керсетедь Ягни олар Т 1 р 1 жэне ел 1 табигатта аралык орын алады, ейткеш олар эртурл 1 орталарда Т 1 р 1 агзаларга жэне ол 1 объект1лерге тэн касиеттер керсетедь Ж асуш алы к курылымды т1р1 агзалар прокариот т ар м ен эукариоттарга Ж1ктелед1. Прокариоттарга жасушасында ядросы калыптаспаган агзалар (грекше ‘’про‘’-деш нп, ‘’каг1оп6,-ядро, ядрога дей 1 нг 1 ) жатады. Прокариоттар жасушаларында кабыкшаньщ жет 1 лген жуйес 1 жэне кабыкшалы органоидтар болмайды. Олардьщ генетикалык материалы карапайым курылысты, гистонды акуызы жок, цитоплазмада бос ж ататы н сакиналы б 1 р т 1 зб е к т 1 ДН К (ген оф орм , нуклеоид) молекуласынан турады. Прокариоттарга бактериялар мен кек-жасыл балдырлар жатады. Прокариоттар амитоздык жолмен бел 1 нед 1. Ядросы бар агзаларды эукариот т ар (грекш е ‘’еи ” -нагыз, ‘’каг1оп” -ядро) деп атайды. Олардьщ ядросы, цитоплазмадан ядро мембранасымен шектелген. Эукариоттардьщ генетикалык материалы ядрода ж ататын курдел 1 курылысты ДНК, т1збеп мен акуыз молекуласынан туратын хромосомада орналаскан. Эукариоттар митоздык жолмен белшед1. Эукариоттарга барлык ес1мд1ктер жэне жануарлар жатады. Эукариоттык жасушалардьщ компоненттерк
1. Жасушалык кабыкша (плазмолемма) цитоплазманы сырткы ортадан б ел 1 п турады. Электрондык микроскоппен зерттеу жануарлардьщ жасушалык кабыкшасы бимолекулярлы (ек 1 катарлы) липидт1 кабаттардан жэне акуыз молекулаларынан туратындыгы аныкталды. Плазмолемма шектеуш1, тоскауылдык, тасмалдау, рецерторлык жэне талгап етк 1 зг 1 шт 1 к кызметтер аткарады. 2.Цитоплазма - гиалоплазмадан, органоидтар мен косындылардан турады. Гиалоплазма ядро мен органоидтарды байланыстыратын жэне цитоплазманьщ коллоидтык касиеттер!Н (козгалысын 1ске асыратын
туткырлыгын) камтамасыз ететш жасуиш ш ш к процестердщ юке асырылатын жер1 болып табылатын жасушаньщ 1 ШК 1 ортасы. Органоидтар- белгш б!р курылысы жэне арнайы аткаратын кызмет 1 бар цитоплазм аньщ теракты жогары диф ф еренциацияланган курылымдары. Олар курылысына карай мембраналы жэне мембраналы емес жэне кызметше карай арнайы жэне жалпы цызмет аткаратын органоидтар болып белшедь М ембраналы емес органоидтарга рибосомалар мен жасуша орталыгы, микротутжшелер жатады. К,алган органоидтар мембраналы. Арнайы к,ызмет аткаратын органоидтар жасушалардьщ белгш б1р типтерше: булшыкетжасушасыньщжиырылгыштыгын камтамасыз ететш миофибриллдерге, тыныс алу жолдарын астарлап жаткан эпителий шршкшелерше, ащьмшек бурлерше жэне т.б. ганатэн. Жалпы цызмет аткаратын органоидтар: барлык жасушаларга тэн, оларга эндоплазмалык тор (ЭПТ), пластидтер, митохондриялар, рибосомалар, лизосомалар, Гольджи аппараты, жасуша орталыгы жэне микротутжшелер жатады. Эндоплазмалык, тор (ЭПТ) ядро кабыкшасын сырткы мембранамен б 1 ртутас етш байланыстыратын 1 р 1 куыстар мен каналдар, тутжшелер тузетш мембраналы жуйе. ЭПТ - дьщ ею тур! бар. Кедхр-бцдырлы ЭПТ -да рибосомалар орналаскан, тегхс ЭПТ-да рибосомалар болмайды. Кед1р-будырлы эндоплазмалык тор акуыз синтезш е катысады, ж асуш аш ш к жэне жасушааралык заттардьщ тасымалдануын камтамасыз етедк Кед 1 р-будырлы эндоплазмалык тор каналында курдел 1 акуыз молекуласы тузшед 1 , ал тепе эндоплазмалык торда кем 1 рсулар мен липидтер синтезделЫп, АТФ тасымалданады. Митохондриялар - сопакша жэне таякша шиинд 1 кос мембраналы органоидтар. Сырткы мембранасы тепе, ал 1 шкю 1 кептеген катпарлар - кристалар тузедь Жасушаньщ кызметшщ каркындылыгына байланысты митохондриялар саны (150-ден 1500-ге дейш) ауыткып отырады. Митохондрияньщ матриксшде ферменттер, рибосомалар, ДНК,, РНК, болады. Кызмет 1 АТФ-т! синтездеу, жасушаньщ тыныс алу жэне энергетикалык орталыгы болып табылады. Гольджи аппараты б1ршщ устше _6\р_ жанаса орналаскдн диск! тэрод 1 р 1 куыстардан (цистерналардан) турады. Ол куыстардан жан-жакка уштарында кешрш 1 ктер 1 бар тутжшелер тарайды. Куыстарда синтез жэне ыдырау он 1 мдер 1 , жасушага тусетш жэне жасушадан шыгарылатын затгар жиналады. Рибосомалар - мембраналык курылымы жок дечгелж шшшд!, мелшер! 20-30 нм, _к ш _ жэне улкен б!рлжтен туратын органоидтар.
Хромосомалар - ядроньщ непзп компонент!. Хромосомалардьщ курылысы мен кызметтер1 келес 1 сабактарда карастырылады. 1839 жылы нем1с зоологы Теодор Ш ванньщ (1810-1887) ‘’ 0 с 1 мд 1 ктер мен жануарлар жасуш асыныц уксасты гы туралы микроскопиялык зерттеулер” атты ецбеп жарык кордк Бул ецбепнде жасушаньщ теориялык непз! каланды. Жасушалык теорияньщ каз1рп кагидалары:
Микроскоп, непзп конструктивт 1 бвл 1 ктерь МБР-1 микроскопыныц негигг бвлттери механикалык, оптикалык жэне жарык тус1рг1ш. Механикалык, бвлхмте штатив, зат устелшеа, тубус, револьвер, макро- жэне микровинттер жатады. Оптикалык, бвлгмг окуляр (х7,х10,х15) мен обьективтен (х8,х40,х90) турады. Жарык, т уы ргш бел1м1 айна, конденсор жэне диафрагмадан турады (1 сурет). МБР-1 микроскобымен жумыс гстеу ережелери
1 сурет. МБР-1 микроскопы. / - штатив; 2 - тубусустагыш; 3 - тубус; 4 -зат устелшеа; 5 - зат устелшенщ тесш; 6 - устелшет цозгалтатын винттер; 7 - окуляр; 8 - револьвер; 9 - объектив; 10 - макрометриялык; винт , 11 - микрометриялыц винт; 12 - конденсор; 13 - конденсор винтх; 14 - диафрагма; 15 - айна
ал калган жагы карацгы Обьективтщ кер 1 Н 1 С 1 анык емес
Объектив пен окулярдыц линзасы лас.
Линзалар мен микропрепараттарды таза фланельмен мукият сурту керек. Микропрепарат шин улгайткышпен кершед|, ал улкен улгайткышпен кершбейдк
Микропрепараттын зат жэне жабын эйнектер! таза емес М икропрепараттын жабынды эй н еп бар жагы томен карап орналаскан, сондыктан бос аракашыктыгы заттык эйнектщ еншен аз (обьективтщ линзасы мен объекттщ аракашыктыгы улкен улгайткышта 1- мм-ге тек), объектив зат эй н еп н етш п тур
Объектив немесе микропрепараттын закымдалуынан сактану уппн микропрепаратты жабынды эйнепм ен жогары каратып кою керек.
- Бастапкы бЫм децгешн бакылау - тестт1к бакылау. - Окытушымен жумыс 1 стеу - сабакты бакылау сурактары бойынша ауызша талдау.
белгшелер болу керек. Белплеущ ею жолмен журпзуге болады. а) объектшщ эрб 1 р бел1ктерш багыттыксызыктармен (стрелкамен) керсетш, тустарына атаулары жазылады. Барлык жазулар б1р-б1рше параллельд 1 жатуы тшс. б) объектшщ эрб1р бел 1 ктер 1 небагытталганбагыттыксызыктарды цифрлармен керсетш, суреттщ теменп жагына вертикаль бойымен цифрлар, тусына атаулары жазылады.
1-тапсырма. Эукариотты жасушалардьщ курылысын зерттеу. а) Пияз кабыкшасынын жасушалары. Препаратты микроскоптьщ К1Ш1 улгайткышы (х8) астында Караганда б1р топ созыльщкы келген жасушалар керш ед 1 , ядролары 1 р 1 , денгелек шшшдь Содан кейш микроскопты улкен улгайткышына (х40) ауыстыра отырып, жасуша кабыкшасынын калындыгына кещл аударыныз. Жасушаларга зер салып Караганда цитоплазманьщ курылымы кершедь Денгелек- сопакша П 1 Ш 1 НД 1 ядро жасушаньщ ортасындаорналасады. Кейде ол кабыкшага ыгысып кабыскан шшшге ие болады. Жасушаньщ цитоплазмасында боялмаган бел 1 ктер 1 - вакуольдер 1 кершедк Суретш салып, белгшеу:
б) Бака эпидермись Препаратты тершщбел1побъективтщ астында жататындай етшзат устелшесше койып, улкен улгайткышпен караныз. Керу аймагынан жука кабыкшалы кепбурышты жасушалар кершедк Денгелек шшшд 1 ядро ортасында орналаскан. Суретш салып, белгшеу:
д) Жуйке жасушасы. Препаратты жылжыта отырып жуйке жасушасын табьщыз. Жасушаньщ шшшше кещл белщ1з. Жуйке жасушасыньщ денесй одан есшдшер-аксон жэне дендриттер тарауына байланысты жулдызша тэр1зд1 болады. Дендриттердщ бас жагы жуандау болады, б1рак бутакталуына карай уштары жпишкередк Аксонньщ дендриттерден ерекшел1п - калындыгы б|ркелк 1 жэне бутактанбайды. Жасушадагы ядронын П 1 Ш 1 Н 1 денгелек. Суретш салып, белплеу:
1-сабак Такырыбы: Медициналык биология мен генетикага юргспе Тапсырмалар: а) Пияз кабыкшасынын жасушасы б) Бака эпи дерм ис в) Бака каныньщ жасушасы г) Адам каныньщ жасушасы д) Жуйке жасушаларын микроскопптан карап, суреттерш салу.
1 Кабыкша 2 Цитоплазма 3 Хлоропласттар 4 Жасуша свл1 бар вакуольдер 5 Ядро жэне ядрошык
1 Кабыкша 2 Цитоплазма 3 Ядро
КуН 1 Факультет!, тобы
С туден ток аты-жош
Окытушыньщ колы 1.09.04 Емдеу, 107 топ